MIZO TAWNG HMAN DAN DIK

- Vanlalngaia, Leitan: Zotui vêng. Ph: 9436366967

‘Mizo tawng hman dan dik’ kan tih chuan, a dik lo a awm a ni tih kan hre thei mai awm e. Mizo tawng thu mal tamtak hre mah ila, awmze nei feltaka kan rem khawm thiamleh si loh chuan, Mizo tawng dik kan thiam lo tihna a ni. Kan missionary sap te leh kan rama rei tak lo awm tawh ‘vâi’ kan tihhote pawh hian Mizo tawng thu mal chu tamtak an hria ang; nimahsela, awmze nei feltaka an rem khawm thiam thin loh avangin Mizo tawng an hmang thiam lo kan ti thin a nih hi.

Tawng hi kan in leh lo din dan te, kan ei zawn dan te, kan nun phung hrim hrim lo danglam zêl avangtein a ral hret hret a, tawngkam thar a lo chhuak ve zêl bawk a. Tin, kan seilenna leh kan chênna hmun azirin kan tawngkâu chheh dante pawh a danglam thei bawk. Chuvangin mi tû mah hian, ‘Mizo tawng dik ka hre vek a, ka thiamber’ an tih theih a rinawm loh. Entîr nân: ‘chîmlîm’ tih hi khaw chhak lamah chuan mi pângngai nun dan bâka nung, a tha lo lam zâwnga nung, nulat tlangval kawng pawha mi sawi sep kâi, nungchang leplêr, mi tikher kher leh nungchang ngeiawm kâite sawi nân an hmang a. Khaw thlang lama chengte erawh chuan: mi âia fel bik, che fel thlip thlep, mi invawng fel, mi narante nun âia nungchang duhawm lam sawi nân an hmang hlauh thung. A inpersan hle!

Kan awmna hmun leh hun a zir te, kan kum a zirtein tawngkam kan hman dan pawh fimkhur a ngâi thin. Print media te, visual media te leh audio media-hote zîngah Mizo tawng thiam tamtak an awm lâiin, ulh ti-toh ve fê fê chhiar tur leh ngaihthlâk tur a tam ta erawh hi chu a ngaimawh loh theih loh a nih hi maw! Mizo tawng kan hman dana ka ngaimawh thenkhatte chu Chanchinbuah ka chhuah nual ve tawh a. Ka ziak tawh hnute leh a dang thenkhatte ka han sawileh ang e:-

1. Number (figure) zat ka sawi dan hi: India ram state pakhat kan nih miâu avangin India ram chhiar dan kan zawm ve mai hi a tul êm êm a ni. A bikin pawisa zat kan sawinaah hian a tul zual niin a lang. NLUP sum ruahman zat te, Central atanga pawisa kan hmuh tur zat sawina te, Department sum hmuh tur beisei zat, etc..etc. te hi (Rs.) Chêng nuai (lakh) bi-a kan sawi fo thin hi sim a hun tawh hle. Nuai (lakh)-ah hian nuai 99 thleng sawi tur a ni a; nuai 100 a tlin chiah atang hi chuan vaibelchhia vbc. (crore)-in kan sawi tawh thin tur a ni. India ram chhiar danah chuan: hundred; thousand; lakh; crore an ti a. A ziaka kan ziak a nih chuan: hundred hmun hi digit 3-ah comma (,) an thai a, a dang zawng hi chu digit 2 dan zêlah comma (,) an thai thin. Crore chinah chuan ziak dan pangngaiin a kalleh tawh mai. International counting system chu digit 3 danah vek comma (,) an thai thin. An hming pawh: hundred; thousand; million; billion a nih mai kha. Hming khat huam chhungah hian number 999 thleng hming ngaiin an sawi a. Number 1000 (digit) 4 a tlinna tur chiah zêlah, hming dangin an sawi ta thin a ni. Hei hi chu India ram pâwn lam thilah hmang bik ila.

2. Hming sa / hming phuah: Hei hi, tun lâiin puitling zîngah pawh thliar hran nachâng hre lo kan awm nuâl ta: a pawi khawp mai. Mizo Bible chhuak hmasa letlingtute kha he mi kawngah hi chuan an lo fimkhur hle a ni. Mihring hming hi an phuah lo va, an sa thin. Kan phuah a nih chuan a hming tak tak ni lo vin, koh uanna, koh fiamna (nickname) hming lem kan phuah tihna a ni. Ranvulh te, inawmlemna (toys) etc.-te hi an hming kan phuah thei. Marin fapa a hring a, a hmingah Isua an sa ta a. (an phuah mai mai lo; a chatuan hming atân a sakin an sa a ni zâwk.)

3. Thisen pêk thu kan sawi dan hi: (Ka tawng tu’n lo ngâi haw lo sela.) Damlo thisen mamawhtu apiângte hman atân thisen an pe / damlo thisen mamawh apiangte hman turin thisen an pe, ti tein TV-ah mi tlawmngâite thisen pêk thu an rawn sawi fo thin a. An thil tih kha a lawmawm a, a chhuanawm teh lul nen, thu puan lo ngâithlatu tân chuan a nuihzat thlâk thei tlat. Damlo mamawhtu chu doctor te, nurse te, private hospital neitute leh damdawi zuârte an ni ngei ang! Damlo thisen pawh hi mi tû mahin an mamawh a rinawm bawk hek lo! ‘Aizawl Civil Hospital / P.C. Hospital etc..tân thisen unit chuti zât chu an pe’, tiin puang mai thin sela, Mizo pangngâi tân chuan a fiah tha tâwk êm êm a ni. A chêpakaia chhui chhuak a, a hrilhfiahna nena sawi tum chiâmte pawh kan ang thei dâwn alawm le! ‘Lo hâl dâwnin mei lam sial tur a ni / mei kawng sah tur a ni,’ an tih pawhin, engnge kan tih tur kan hre chiâng êm êm \hin. A hrilhfiahna ni-awm takte nen kan sawi duah ngai lo chu a nih hi.

4. Hming tawpa ‘in’ leh ‘an’ tih kan hman dan hi: Mi thenkhatten, thil titu (subject)-ah mihring hming kan hman hian, mipa nge a nih hmeichhia tih kan thliar hrang thin lo va. Mizo tawnga gender kan neih \hat awlsamzia hi an hre tâwk lo a ni mai thei. ‘Mawian lehkha a ziak,’ kan tih chuan: Mawia hi mipa a ni tih kan hre nghal mai a. ‘Chhûngin lehkha a zir,’ kan tih chuan: Chhûngi hi hmeichhia a ni tih kan hre leh nghal mai bawk. ‘America president Obama-in a sawi,’ tih loh tur a ni. America president Obama hi hmeichhia a ni lo va, mipa a nih miâu avangin, ‘Obaman a sawi,’ kan ti tur a ni. ‘Davida-in’ ti lovin, ‘Davidan Goliatha a that.’ Mizoram Chief Minister Lal Thanhâwlain, ti lovin ‘Lal Thanhâwlan thu a sawi,’ kan ti tur a ni. Thil titu hming atanga hmeichhia leh mipa thliar hran mai theih dan hi hnam dangten an nei ve lo a ni awm e.

5. Ngaithla/ngaihthlak (verb & adverb) kan hman dan hi: Hei hi kan hman pawlh nasa viâu bawk. Kan sentence hman dan azirin ‘ngâithla’ tih hun leh ‘ngaihthlak’ tih hun a awm hrang tih hriat a tha hle. ‘Ngâithla’ hi thil tih sawina verb a ni a; ‘ngaihthlak’ tih hi chu verb hrilh fiahtu adverb a ni thung. e.g : Tunah thu sawi kan ngâithla phawt ang a; chu mi zawhah zâi kan ngâithla chhunzawm ang, kan ti tur a ni. Chu mi zawhah zâi kan ngaihthlak chhunzawm ang, kan ti tur a ni lo. A zâi chu kan ngaihthlak ngun zawh pohleh a thiamzia a lang, kan tih chuan a dikleh chiah bawk a: a zâi chu kan ngâithla ngun zawh pohleh, kan ti tur a ni lo. Chutiang zêlin: ….i lo ngaihthlak chhunzawm ang u, ti lo vin, …i lo ngâithla chhunzawm ang u, kan tithin tur a ni.

6. Ni sela / a tha ang e, an ti thin hi: A hnenah kohhran committee-in lawmthu a sawi, tihna tur ni-âwm takah te pawh: a hnenah lawmthu kan sawi ni sela, an ti lek fang a! Chairman/Superintendent ber pawhin rawtna/duhthusam sawi ang lekin, ‘chawhma inkhâwm hi chu dâr 11:15-ah chuan bâng thin ila, a tha ang e,’ a han ti te hi chu!: bân hun tur a tih hi sawi chian law law mai âwm tak a ni. A thu sawi lo dawng sawngtu tân chuan a chiâng lo êm alawm! Mi dangte hmuh leh hriata lan mawi tumna leh lawmthu sawi ang taka lan tumna, hrawk bâwk chin chunglam lâwmna âu aw ni âwm tak a ni! ‘Biak in chhûng tawng a ni e,’ an ti a nih chuan kan sawi phâk a awm lo va. An tih dan la-chhâwng ni âwm tak a, pâwn lama lo tih ve zêl chi chu a ni lo vang. A ni chu ni: ni lo chu ni lo mai rawh se.

7. Hliâm an tuâr / hliam an tuâr ti-a kan hmang kawp thin hi:

hliâm hi noun leh verb a ni thei a; (ri hniamin) hliam hi verb leh adverb a ni thei thung. A eng zâwk zâwk pawh hi kan lo hmang a nih pawhin, tuâr nena hman kawp chi a ni lêm lo. A dik lo ni lovin, a chuang tlâi. Natna te, lungngaihna te, retheihna te, tam te, etc… kan tuâr thin. Tih palh thil te, accident te, leh vanduaina a vang tein kan inhliâm thei a; mi dangte kut palh kan tawrh hian, (ri hniamin) ‘min hliam palh a,’ tiin kan sawi thei. Indonaah mi 5 an thi a, 15-in hliam an tuâr ti lo vin, …mi 5 an thi a, mi 15 an hliâm, kan ti mai tur a ni. Ram dang foreign-ah te kan zin ang a, motorin khawpui kan round kuâl ang a,… tih ang vêl hi a ni! tul lo va tawng chher-chhuan a ni.

8. Nihna leh Hming kan chhiar/lam rik dan hi:Hming bulah nihna kan ziak fo thin a. Kan chhiar/kan sawiin mi thenkhat chuan an chhiar zawm rang lutuk ta thin a, a pawi khawp mai. Hming chhiar/hming lam lo ngâithlatu tân a nuihzat thlâk thei a; tin, hming putu tân a lawmawm lêm lo thei bawk. e.g : Pu R. Romawia leh Upa R. Vanêngliana te hming hi an an nihna nên rangtaka kan sawi chuan: pu âr Romawia ti angin kan hria ang a, a nalh lêm lo khawp ang. Naupangin a pa vuak a tum a, thingfâk a pu âr a! He ta pu âr hi a ang khawp ang. Beng chiang vak tân phei chuan ‘puâr’ ti angin an hre daih thei bawk! Chutiang bawkin, Upa R. Vanêngliana nihna hi rangtaka kan sawi/chhiar chuan: upa âr ti angin kan hre tlat thei. A holam khawp ang! ‘Tû âr nge maw ni le? A va han nghal êm êm ve!’ tiin an pa chuan a zâwt a. An nu chuan, ‘Upa âr a nih kha, i vawm fuh tak tak ang e!’ a lo ti chûl a. An hming hi kan sawi / kan chhiar chuan: Pu leh Upa-ah hian semi colon (;) awm angin ngâi ila, R. ah hian comma (,) awm angin ngâi bawk ila. Tichuan, Pu; R, Romawia tih ang leh, Upa; R, Vanêngliana ti-a ziak ang a lo ni ang. Chutianga kan chhiar/kan sawi chian kauh kauh chuan mi tû mahin kan hming sawi/hming lam an hre sual thei lo vang. (pu âr te, puâr te, upa âr ti ang deuh va sawite hi chu a ho êm mai!)

( a rem chuân hun dangah kan la chhunzawmleh dâwn nia).