Hman Lai Mizo Nun leh Khawsak Dan

Nula leh Tlangval Nun

Hman lai nula leh tlangval nun chu mak tak a ni. Tlangval rilru pui ber chu chhun hnathawhnaa nula nena inlawm a, zan mut hma zawnga nula rim hi a ni ber mai. Tlangvalte chuan in chhung khawsak lam an ngaihtuah ngai lova; an nu leh farnute chu buai em em mah se, an pui ngai lo. Tukthuan ei kham velah an lawmnute nen kawtchhuahah an innghak a; nulaten an thawmhnaw an phurhsak a, nilengin hlim takin an va feh a; hawn a lo hun a, nula chuan a lawmpa thawmhnaw an phurhsak a, in thleng an kal tlang thin. Nula si mahni lawmpate thawmhnaw suksak nachang hre lova, a tet laite thuisak nachang hre lo chu nula bengtla lo taka ngaih an ni.

Zanah leh awm ni apiangin tlangvalte tih ber chu nula rim a ni. An nulate hna engpawh an thawhsak hreh lo.

Nulate chu ina an awm phawt chuan an leng chhuak zen zen lova; ei rawng an bawl a, silhfen an siam a, kut chawl lovin an awm thin. Tlangval hmuhah chuan an fimkhur em em a, na pawh nei se, an zep a, hawihhawm takin tupawh an be thin.

Hman lai hian zu hi an uar em em e ti mah ila, nula leh tlangval chuan a hun biah chauh lo chuan zu an in ngai lo. Kut ni vangthla leh chawn leh lam a awm chang chauhvin an in thin. Nu leh pa nih huna in  tur niin an ngai zawk a ni.

Upate zah kawngah hian an fakawm em em a. Tlangvalte chuan an aia “Val Upa ” an tihte thu chu a kawi a ngilin an zawm a. Lal leh upaten tih tur an tih tawh phawt chuan theihtawpin an bei zel thin a.

Mizo Tlangvalin Khawtlang Tana Hna An Thawh Nasat Thu

Mizo tlangvalte chu anmahni in lamah tangkai lo hle mahse, vantlang pum pui tana an tangkaizia chu sawiin a siak lo hial a ni. Hetih lai hian Mizoram chu kawng tha a la awm si lova, an khaw kar kawngte chu tun laia ramvah kawng ang lek hi a ni mai a. Chutiang chu a nih nak alaiin ral hlau reng rengin an awm bawk a, Mizorama an awm hnuah pawh pawih ral chu a la hlauhawm bawk a, lal leh lal an inngeih loh chuan an inrun bawk thin a. Chuvangin khaw tinah “Ral ven buk ” a awm a, kawtchhuahah hian in an sa a, tlangval an intlaivar chhawk thin a. Tumahin hreh hauh lovin hlawh nei si lovin, khawpui vengin an intlaivar chhawk thin.

Mikhual damlo emaw, thi emaw awm sela, an zawn a, zawn thui tak nih kha an tum tlat mai a, an khaw thenawmte kha lo kalin intawk mahse, zawn zel an tum a, anni khan an phal bik si lova, lak luih an tum a, an inchuh vak thin a. Chu chu “Mi zawn inchuh ” lo chhuahna bul a ni.

Khaw chhungah mi tupawh dam lovin mangang sela, khual khuaa an chhungte koh an duh chuan an sawi mai a, an sawi hre hmasa apiang mai chu, thiante sawm hauh lovin an kal ta vang vang mai thin a, an thiante sawm chu sawi loh, an hria ang a, an lo kal ve ang, tih hi an hlau em em zawk a. Mi hriat hauh lova lo kal nih chu an uanna zawk tak leh an hlimna zawng tak a ni a. Hlawh engmah an nei lova, an kalsaka te lakah khan engmah beisei an nei reng reng lo bawk a ni. Mi lo thi ta sela, an thlan an laihsak vek a, fel takin, hlim em emin an lai a, a lai tam ber nih an tum theuh a, a chutihna lamah chuan an inchuh a, rei tak tak an inchuh a, an buai luai luai mai thin zawk a ni. Chhungkua tupawh hrisel loh vang emaw, theih lohna dang vang emawin an lo thlo thei lo sela, an thlawhsak vek zel bawk a ni. A tul phawt chuan chhun leh zan sawi chuang lova, zanlai pawh ni se, tlangval chuan hreh hauh lovin an thawk zel mai a ni.

Kan sawi tawh angin Mizoram chu ramsa hlauhawm pui pui tamna ram a ni si a. Sakei te, Chinghnia te hian mi ran vulh, tu ta pawh a seh chuan, tlangvalin an um a, an chhuhsak leh zel mai a. Zanah te hian Sakeiin vawk te, Sial te a rawn lak hian tlangvalin an hriat ve leh an um a, an chhuhsak hma loh chuan an bei thin a, hlim takin haw haw chungin an bei a, an chhuhsak leh nge nge thin.

Tin, va ram chhuahvah ni khua te hian, sa sualin mi a lo seh a ni thei a, chutianga mi a seh phawt chuan, tlangval tupawhin an chhan ngam vek thin a, thiante chhan ngam lo tlangval chu an hming a chhiat em thin avangin tlawmngai takin, a tul chuan thi khawp hial pawhin thiante chhanin an tang thin.

Lal leh a ram chhan hian an tangkai em em bawk a. An lalten lal dang an huat chuan an huatpui ve mai a, an indo ta thin a, chungah chuan thih hlau hauh lo maiin an bei a, ngamtu nih ngei an tum tlat ngam a. Lal leh ram chhana thih ngam lo tlangval an awm lo tih mai tur a ni. Chuti taka an tangkai avang chuan tlangval hi an inchhuang ve em em bawk a. Kawng tam takah chuan Lal leh upate leh nu leh pate reng reng pawhin an hlauvin an zah em em a ni.

Zawlbuk

Zawlbuk hi tlangval riah khawmna leh chenna atan an sak a ni a, khua zawng zawngin, lian se, te se, an nei vek mai a. Dan naranin lal kawt thlang kawtthler lai takah a chho zawngin an sa thin a, a sumhmun chuan lei a si reng a, a kawmchar ban ke chu a sang em em mai a ni. Kawngkhar a nei lova, tukverh a nei hek lo. A sumhmunah chuan thing lian pui pui a kham phui tlat a, a chhung luhna turah chuan, “Bawhbel ” an ti a, thing lian em em, a khuaa zawn zawh tawk lian ber hi an kham ruau mai a, khaw lian bawhbel apiang hi a lian a, bawhbel len chu an inelna a ni. A lai takah mei an chhem a. A kawmchar ber chu a chhuat an tisang bik a, a hmingah “Bahzar ” an vuah a, a kawmchar ber bang chu a chhung lamah khup thleng lek hian an ping a, a pawn lamah chumi aia chhing deuh chuan an ping leh a, chumi awng chu eng lo luhna tukverh a ni mai a, chutiang bang cu “Awkpaka ” an vuah a. A sumhmun vei lam pang chu thingnawi bawm a ni a. A sumhmun chu ek in a ni nghal mai a. A chhung chu tlangval riahna a ni.

Zawlbuk chu tlangval in a nih avangin hmeichhia reng reng an lut ve tur a ni lova, zawlbuka hmeichhe luh chu thiang lo ang a ni. Mumanga hmeichhia zawlbuka lut an hmuh ringawt mai pawh hi thiang lovah an ngai a, a lut an hmuh hmeichhia chu a thi dawn niin an ring hial a ni. Tlangval zawng zawng zawlbukah chuan an riak vek a, nupui an neih pawhin fa an neih hma loh chuan an la riak reng thin a. Zana sa tlak leh zualko kal tur a lo awm changte hian, a hovin, a rualin an thawk nghal thei a, a remchang em em a ni. Tlawmngai lo pawh a awm teih lohva, midang zah vang talin an ti ve ngei ngei thin a ni. Mitthi leh damlo mangang an awm chang hian tlangval tlawmngai chuan an va riahpui a, mahse rei an riak ngai lo. Zawlbukah an lo riak lut leh thuai thin a ni. Zawlbuk hi Mizo tlawmngaihna hnar tha tak a ni a, amaherawhchu tlangval hlir duh duha an awmna hmun a nih  avangin, a chang chuan tlangval pawngpawrhna leh sualna tichhuaktu a ni ve thei a ni.

Naupang fel tawh chin zawng zawngin zawlbuka tuah tur thing an fawm vek thin a, chu chu tihluihna a ni. Ni khat mah fawm lovin an awm hauh tur a ni lo va. Tlangval zingah naupang hotu an awm a, chu chuan zanah naupang a ko khawm a, chu chu, “Inzawt chhuak ” an ti a. Thing nawi an fawm ngei leh ngei loh a zawt vek a, fawm lo an lo awm chang chuan chu naupang chu an hrem thin. Thingnawi fawm sawm te, fawm sawmhnihte a tukah an fawmtir ta thin a. Inzawh chhuah hi thing nawi thu chauh ni lovin, naupang sual hremna hun a ni. Naupangin pawi an tawk emaw, nun tha lovin an awm emaw a nih chuan, an hotu hnenah khan an sawi a, ani chuan a hrem thin. Thing nawi a vawitir emaw a ni ber a, a chang chuan naupang sual bik chu – naupang leh an hotuten an din hual khung pap a, a laiah an dah a, a sualna an sawitir a, naupang pakhat an namtir a, kil lehlam thleng rawkin an nam a, chuta mite chuan an lo nam ve leh a, lehlama miten an lo nam bawk a, rei tak rethei takin an siam thin. Chutiang naupang hremna chu “Awlrawt ” an ti a ni. Naupang nu leh pa pawhin an haw reng reng tur a ni lo va; nu sual, pa sualin haw dawn mah se, tlangval zawng zawng an thinrim ang a, chumi te chhung tan chuan a tha lo zawk ang tih an hre reng a, tumahin an haw ngai lo, Zawlbuk chu naupang thununna tha tak a ni.

Mizo Chhungkaw Nun

Hman lai Mizo danah chhungkua hi hlim tlang awm taka nuih dar darte a awm ngai lova. Mahni nupui pasalte phei chu nui chunga biak ngai a ni lova. Nuin a pasal bia sela, bak hlakin a be thin a, pain a nupui bia sela, vin takin a be bawk a, chutianga inbiak chu “Nupa inbiak ” an ti a ni. Dan naranin hmeichhiain a pasal hmingin a ko ngai lo a, a mawl biak mai a ni, chu chu dan mawi taka ngaih a ni. Chhungkaw kim lai ber chu, chaw ei hun hi a ni a, chaw ei hun lai lo chuan tlangval te hi an dam si chuan, mahni inah an awm ngai si lova. Chuvangin pain chaw ei hun lai hi an chhungkaw thu a sawina hun ber a ni. Chuvangin mi chaw ei laiin midang an leng ngai lo. Nula erawh chu a ram kal loh vek si chuan an inah a awm chawt thin.

Mizo hmeichhia chuan in chhung khawsak zawng zawng a rel a, zingah a tho va, nau a awm nghal a, mei a chhem a, chaw a chhum a, buh a deng a, chaw ei a la a, tul zawng zawng a thawk vek a, pain an tanpui ngai lo. Pain hmeichhe hnathawh tanpui chu thil mawi lova ngaih a ni a. Tui a chawi a, thing a phur a, a hun awlah puan a tah a, a feh ve bawk a. A va feh ve tum pawhin thing a phur haw a, chawhmeh leh vawk chaw a phur tel a, mipa chu a bulah ruaka kal mai ngai a ni a, a dam phawt chuan an chhawk ngai lova, hmeichhe tanpui hmang chu “Thaibawih ” nihna a ni.

Amaherawchu ram vah nikhua leh khuala kal nikhuaah chuan mipa vekin engkim a ti thung a. Hmeichhia chuan chaw a chhum lova mipa thawh vek a ni thung a. Ramah hmeichhia an lal a, inah mipa an lal a ni. Mahni in lova chaw ei hi thil mawi lo taka ngaih a ni a, hmeichhe tan phei chu a mawi lo lehzual a ni. Ruaitheh nikhua te hian miin an ina chaw ei tura an va sawm te hian , duh lo ang maiin an awm a, an tang tlat a, “Ka chak lo ve, ka puar e,” an tihsan a, a kotuin ei ngei ngei se a tih chuan, a banah a kai a, chuti chung pawh chuan an tang tang tang a, a in thlenga a kalpui loh chuan, kalkawngah a haw ruksan leh mai thin a, chu chu tlawmngaihna leh dan mawi taka ngaih a ni. Chaw eihonaah reng reng hian a upa berin chaw a bar a, antui a hawp veleh midangin an ei ve chauh a ni. Upa ei hmaa ei mai chu zak thei lova sawi an ni.

Mizo Pi Pu Sakhua

William Paton-a chuan, “Hnam tinah mihring hi sakhaw mi an ni, ” a ti mathlawn lova, Mizo pawh hian sakhaw eng emaw chu an nei ve a. Sakhuaah hian thanna lam leh malsawmna lam aiin hlauhna lamin hmun a awh zau zawk a. Thil danglam bik hian thlarau huaisar tak neiin an ring a. Thing lian te, lung lian te, dil te, sih te, thingzungkai te, thingsaihrua te hi an hlau va, hmuh loh hram an tum a. Tin, thlarau sual, chimawm tak, mi tinaa mi tihthaih fo thin awmin an ring a; chu chu tlawn lungawi tumin ui leh ar an seng theuh thin. Tin, mal min sawm theitu awm bawkin an ring a, chu chu “Pathian ” an vuah a. Chung lamah awmin an ring a, a lam dan pawh “Chunga Pathian ” an ti. Pathian an rin dan tlangpui ber chu mihringte pathian leh ram sate pathian a ni. Mihringte pathian chu pathianah an vuah bera chu a ni a; vanah chhungkua angin awmin an ring a. Pu Vana chu an pa ber a ni a, Khuanu chu an nu niin an ring. Nula awmin an ring bawk a, “Vanchung nula ” an ti a. Ruah a lo sur chang hian, “Van chung nulain tui a rawn chawi e, ” an ti thin. Tin, ran sate pathian chu “Lasi ” an ti a. Lasi chu miin a zawl chuan sa a duh duh a kahtir a, pasaltha a lo ni thin.

Thlarau sual mihring tinatu laka inthawina hlantu chu “Bawlpu ” an ti a; khuaa damlo tawh phawt chu a thawi thin. Tin, mihringte malsawmtu pathian hnena malsawmna diltu puithiam chu “Sadawt ” an ti a. Chi tinin mahni sa dawt an nei theuh a ni.

Khawtlang tana inthawina chi hnih pawimawh bik tak a awm a. Chapchar lai hian “Kawngpui siam” an ti a. Damna leh hausakna mi lu sa lu lam malsawmna dilna a ni a, kawtchhuahah an inthawi thin. Tin, hlo thlawh tirh lai vel hian inthawina pakhat an nei leh a, chu chu “Fano dawi ” an ti a. He inthawina hi chu buh bal that theihna tur inthawina a ni. Lal Inah, buh zem bulah ar hangin an inthawi thin. Khawtlang huapa inthawina hlantu chu lal sadawt an ni zel thin a.

Tin, pi pute chuan he mi khawvel hrehawm tak mai, natna leh retheihna tam tak avang hian thih hnua nuam zawka awm an duh a. Chutianga awm theihna chu sechhun a, khuangchawi tur niin an ring a. An neih chhun chhun sengin sial an lei a, zu an sa a, khawtlang mipui ei turin an buatsaih a. Chutianga an tih chuan thih hnuin van ramah Pathianin fai sain a chawmin an ring a. Pa awm thei deuh chuan sechhun, khuangchawi an tum theuh a ni. Mi hausa deuh tan lo chuan tih rual a ni lo. Tin mi hausa pawh sa kap thei tan chuan sakhi te, sanghal te, savawm te, sazuk te, sele te an kah chuan van ramah fai saa chawm tur niin an inngai a. Tichuan sa talha khuangchawi theite chu, “In lama thangchhuah ” an ti a; sa kah tur bi tiam ang kap theite chu, “Ram lama thangchhuah ” an ti thin. Chutiang ti theite chu mi naran sin theih loh puan dum tial “Mang Puan ” an tih chu an sin a, thlanthla chang an tawn thei a, tukverh an hawng thei bawk a ni. Thangchhuah ve lo chuan chutiang chu an ti ve thei lo. Thangchhuah thei chhungte chu an induh em em a, mite pawhin an ngaisang em em a. An nupuite pawh tui kang nghahna takngialah pawh an lal thin a ni an ti.

Kan pi pute chuan intihhlim nan khawtlang awm ni bik kutpui pathum an nei a. Chapchar lai hian Chapchar Kut an nei a, chu chu kut ropui ber a ni. An tlaivar a, zu an in a, khawlaiah an chai a, tlaiah chhawng an hnawt thin. Tin, hlo thlawh zawh dawn lamah hian Mim Kut an nei leh a. Hei hi chu mitthi hriat rengna kut a ni a, a nuam em em lo. Mitthi awm thar deuh zawng zawng chu an chhungten chhang fun an chhiah thin. Vawk an talh lova, zu leh chhang chauhvin an kut a, ni khat lek an awh thin. Tin, pawl tlakah Pawl Kut an nei leh a. Hei hi vawk talh runpui ber a ni.

Heng Kutte hi nuamsip bawlna leh mitthi ngaihna atan maia siam a ni lova; sakhaw biakna lam a kawk ve bawk a ni. An vawk talhte chu puithiamin a chhamphual a, malsawmna dil nan a hlan a. An mitthi chhiahte pawh chu a duh duhin tih a ni mai lova, sakhua leh dan ang taka tih a ni zel a ni.

Hman lai Mizo pi pute mitthi khaw ngaih dan chu ngaihnawm tak a ni. Mi a lo thih hian thla thum chhung chu he mi khawvelah hian a thlarau la awmin an ring a, khawimua te changin a thlawk vel thin a. Thla thum a lo ral chuan mitthi khaw panin a kal ta a; Rih dilah a chho va; a kal zel a, Hringlang tlangah a lawn chho va; chu tlang atang chuan lei lam an han thlir a, an tap zawih zawih mai a. An kal leh zel a, Lungloh lui ruam an pan thla a; chu mi lui kamah chuan hawilo parte hi a vul chuk a; chung parte chu an lo va. Lungloh tui an han in hnu chuan lei lam an ngai ta lo va. An kal leh zel a, Pawla kawtah an chhuak a. Pawla chuan sairawkherh lian pui hi a nei a, mitthi khaw pantute chu perh a lo tum a. Hlamzuih te, thangchhuah te an nih loh chuan a lo perh pawp a, a na em em a; kum thum a pan a, kum thum a ngawt leh thin a ni, an ti a. Thangchhuah nu leh pate chu pialral nuam zawkah an awm a, Pathianin fai sain a chawm a; thangchhua ve lote chu rethei takin an thlarau pawh a awm a ni, an ti a ni. - Thulakna: Mizo History by V.L.Siama