Hlamzuih Theology Thar

- Revd Chuauthuama

Hnam hrang hrang hian kalphung eng emaw tê hi kan nei thin a. ‘Hlamzuih’ tih pawh hi Mizote tih dàn phung eng emaw tê awm a ni a. Kan culture-ah a bet ti-a sawi tâwk pawh an awm ang. Chumi avàng tak chuan Kristian kan nih hnûah pawh mihring nunna hlutzia ngaihtuah thleng lova kan culture hlui, vawiin thlenga kan chhawm nun zînga pakhat chu hlamzuih chungchâng hi a ni.

Hlamzuih chu eng nge ni? Mi thenkhat chuan ‘hlamzuih’ ni lovin ‘hlamzui’ alâwm an ti. Nuin nau a hrin hian ‘hlam’ a lo tla thin a, nau piang rawn zui ni àwm tak chu a ni rêng e. Rev. ZT Sângkhûmate unau thum ‘Zotawng Dictionary’-ah chuan ‘hlam’ chu ‘chhûl, nau paina bâwm. Nuin nau an neih apiangin hlam a tla thin’ tih a ni (p.140). Pu Remkûnga ‘Mizo |awng Dictionary’-ah chuan ‘hlam’ chu ‘chhûl, hmeichhe nau hrin hlima tla ve thin’ tih a ni bawk a (p. 150). Hlam chu ‘chhûl’ tak tak chu a ni lo va; mahse nuin nau a pai laia chhûl chhûnga lo insiam (placenta) a ni. Nau an hrin hnûah a lo tla thin.

Hlam chu hmànlai deuh, keini naupan lai pawh khân an phûm loh leh tuiûm bungah emaw rawtheiah emaw dahin daiah an tung bo thin a. A then chuan thingkâkah an zep thin. Kan dai vâk hian kan hmu fo a, kan tihbuak palh chuan a rimchhe hle thin a ni. Nausèn pian atanga hun eng emawti hnû-a an thih leh chuan ‘hlamzuih’ an ti a. Hlam a zui ni àwm taka ngaiin mi thenkhatin ‘hlamzuih’ ni lovin ‘hlamzui’ tih tùr an ti mai a ni. Mahse, chutiang si sêin a tawngkam awmzia an ngaihtuah ngai lo va, ‘hlamzuih’ hi a hming ve rêng a ni.
‘Hlam’ tih hi Mizo tawngah chuan a tak tak tling zo lo, a tak aiawhtu ang leka thil lo awm hmasa sawina a ni. ‘Ha hlam’ kan tih chu ha tak tak to hmaa lo to, kum rei lo tê hnûa tla leh mai thin hi a ni a. ‘Hlam sam’ pawh pian tirha sam lo to nghâl sawina a ni bawk. ‘Hlam êk’ pawh nausên piang hlim êk, hnutê pawh an hnêk tak tak hmaa an êk sawina a ni. Mizovin hmànlaiin ‘thangchhuah puan’ an nei thin a, chutiang ni lo, puan naràn chu ‘hlam puan’ an ti thin. Thei/thlai rah hmasa pawh a hlam rahah ngaih a ni a, “Kan theihai rah chu a hlam tla zo vek’ an tih chuan a rah hmin hmain a tla zo tihna a ni.

Nausên thi emaw naupang hrâm deuh tawh thi emaw chu Mizovin ‘hlamzuih’ kan ti. Eng vànga hlamzuih lo nei nge kan nih bîk? Hmànlai Mizo nunah chuan mitthi chu thlai chhiah ngei ngei tur a ngaih a ni a; chu chu mi rethei leh mi awm thei tân pawh tih mâkmawh a ni. Amaherawhchu, thlaichhiah tih a ni chungin ran talh a ngai thin a, chu chu mi retheiten an tlin ve lo. Chuvàngin, mi rethei deuhte chuan an tu leh fate thi chu, tlêma hrâm deuh tawh an nih thlengin thlaichhiah pumpelh an duh avàngin an hlamzuihtîr mai thin a ni. Hmànlai Mizo nunah ‘thla chuti zâta upa chin’ hlamzuih an ni tih a awm chiah lo. Chhûngkaw dinhmun azira rèl chawp emaw tih chawp emaw a ni zâwk. Hlamzuih an tih chhan ber erawh kan hriat chian a tûl. Mitthi thlaichhiaha ran talh a ngaih avàngin a tlin ve loten an tu leh fa thite chu an hlamzuihtîr mai thin a. Mi tha chhûngkuaah ‘hlamzuih’ a awm hlei thei mang lo vang. Chuvàngin mi rethei deuhte chuan an fate kum khat mi lai tling tawh thi pawh an hlamzuihtîr mai thin a ni. Hlamzuih chu thlàmualah phûm lovin thingkhawn hnuaiah emaw, in hnuaiah emaw an phûm thin.

Tûn hma deuh, keini naupan lai pawh khân hlamzuiha an chhiar chin hi thla ruk dâwn lai ni ta àwmin ka hria. Tûnah erawh chuan Central YMA-in a kalpui dàn zuiin kohhran lam pawhin mihring nunna hlutzia leh mihring chungchânga Bible zirtîr dàn leh kohhran ngaih dàn ngaihtuah tel mang lovin ‘thla thum chin’ (ni 90) chu hlamzuihah kan chhiar ve ringawt mai bawk. Hei tak hi en that ngai lai leh tihdanglam hun tak chu a ni. Kum 2009-ah khân Mizoram Presbyterian Kohhran chuan ‘Chhiatni |hatni Kaihhruaina’ tih chu a siam a. Chutah chuan hlamzuih chungchâng hetiang hian a sawi: “Ni 90 tling lova thi chu hlamzuih a ni a, chutiang chu kohhran leh khawtlângin phêk buaipui tùra ngaih a ni lo va; amaherawhchu, Pastor emaw, Upa emawin thlamuanna thuchah sawia tawngtaiin mitthi thlahna hun hman tùr a ni a. Chumi zawhah thlànmualah emaw, duhna hmun remchângah emaw phûm tùr a ni” tih a ni (p. 6).
Hmànlai anga mitthi hi duhna hmun remchânga inphûm ngawt thei emaw kan nih le? Khawtlâng hrisêlna (social health concerns) pawh ngaihtuah tel a ngai dâwn lô’m ni? Lungleia kan awm laiin kan thenawmpa, Kohhran Thianghlim mi a thi a. Tûn hmain YMA nèn an lo intihfuh tawh loh avàngin YMA-in thlànmuala phûm an âwih lo va, DC phalnain an kawmthlang huanah an phûm ta a nih kha. Mahni huan neih chhun zîm tête hi thlànmualah kan chantîr zêl mai dâwn em ni ang? |henkhat lahin êk in hmun daih takngial pawh huan kan nei lawi si lo va!

Presbyterian Kohhran ‘Chhiatni |hatni Kaihhruaina’ hi Central YMA-in ram pum huapa kaihhruaina a lo neihte en hnûa an siam a ni a. Chu tak chu ennawn a tùlna chu a ni. Mihring nunna intanna chu pian hnûah chauh a ni lo. Upa Chalhnûna phei kha chuan a kum chhiarnaah ‘Ka pian kum ka chhiar tel lohvin, ka nu pum chhûngah thla kua ngawt alâwm ka awm” a ti mai a ni. Mihring nunna hi kan siam a ni lo va. Khawvêla lo piang chhuak tawh phawt chu an pian hun atanga an thih hun inkâr thliarna nei lovin zah takin kan sâwngbàwl tùr a ni ang. Kaihhruainain a sawi ang hian phêk buai hut hut kher chu a tûl lo thei e. Mahse, tùna YMA leh Kohhranin hlamzuih kan tih dàn hi chu ennawn a ngai a ni.

Presbyterian Kohhran bîk chhûngkhur thu han ngaihtuah ila. Nausên laia baptisma chantîr thin kan ni. An pian hnu kâr hnih khat lekah pawh a remchàn chuan baptisma chantîr theih a ni. Baptisma chang tawhte pawh kan hlamzuihtîr zêl dâwn em ni ang? Kan theology nèn a inrem chiah lo. Kan hmànlai culture hlui chhawm nung zêla hlamzuih neih hi Kristiante tân chuan a rem tawh lo zâwk a ni. Mi thenkhat phei chuan nau pian hmain hming an lo phuah lâwk a. Hlamzuih anga an sâwngbàwl ka hriat pakhat chu, zàna nu hrin hlima thi, a pian hmaa hming sak diam tawh si, a tûk zînga kuanga dah thlapa Kohhran Upa hova an vui liam a ni. Thlànmualah an phûm nghe nghe. A chhan chu thingkhawn emaw in hnuai emaw phûmna tùr hmun an nei lo. Presbyterian Kohhran tân chuan hlamzuih neih hi kan baptisma theology nèn a inrem lo.

Hlamzuih bithliah nân ni 90 chin hi tuk ngawt theih pawh a ni lo. Ni 91-a thi kha engtin nge kan tih dâwn? Ni 92/93/94-ah pawh an thi thei tho? Hlamzuih leh zuih lo inkâr thliar kha a har tawh. A thu chuan a awlsam a, mahse a takin a harsa êm êm a ni. YMA pawh hi an insawi thin anga ‘tlâwmngai pâwl’ an nih chuan hlamzuih hi nei lo tùra hma latu zâwk ni tùr a ni lô’ng maw? Ni 90 thleng thleng hlamzuihtîr hi a tlâwmngai pâwl tih chi loh a, a tlâwmngaih loh thlâk zâwk mah a ni. Hetianga tlàwmngaih chhuahna tùr chin bithliah neih hi ‘tlàwmngai pâwl’ intia hming koh tân a tih chi loh! Mizo tlàwmngaihna kan sawi vul chûk hian tlàwmngaih chhuahna tùr chin ramri kham neih a rem lo.

Presbyterian Kohhranin hlamzuiha thi thliarna dang kan neih leh chu mihring tling lo ang thàwthânga kan ngaih vàng nge, mitthi dâr vuak loh a ni bawk a. Kum tàwp December 31 zàn inkhâwmah hian kum kal ta chhûnga mitthite sùnna hun neih a ni thin a. Chutiangah chuan hlamzuiha thi chhûngte hi lam chhuah an ni ngai lo bawk. Kohhranah inthliarna lian tak a awm tihna a ni a, mi rilru kan hliam thei a ni. Chuvàngin tûnah chuan kohhran thenkhat erawh chuan hlamzhuiha thi chhûngte pawh an lam chhuak ve ta a ni.

Kan Bible hman laiah hian ‘hlamzuih’ tih tak chu a awm lo a ni àwm e. Lehlin tharah erawh chuan ‘hlamzuih’ tih tawngkam hi hmun khatah a lang a. Chu chu ‘hlamzuih theology thar’ siam nân i han hmang teh ang: “Miin fa za a nei a, a dam rei hle a, a kum tam hle mah se, a duhzâwng thil tha kham khawp a nei lo va, phûmtu mûmal pawh a nei lo. Chumi ai chuan hlamzuih pawh nihlawh zâwkah ka ngai. Hlamzuih lo piang chu sâwt lo tak a ni, thim panin a kal leh nghâl a, hming lah a nei hman hek lo. Ni êng a hmu lo va, eng mah a hre hman lo; mahse, a châwl ta mai a. Kum sâng dam nawna thil tha chèn si lo ai chuan a chan a tha zâwk; an kalna tùr a thuhmun reng si a” (Thuh. 6:3-6). He laia ‘hlamzuih’ tih hi chu nuin nau a chhiat (still birth) sawina a ni a, hming pawh a la nei hman lo rêng a. ‘Thim panin a kal leh nghâl a’ tiha ‘thim’ hi mitthi khua (seol) sawina a ni.

He Bible thu atang hian ‘hlamzuih’ tih hi a tawngkam museum-a dah êm kan phal rih loh pawhin nuin nau an chhiata thia saa piang sawina angah chauh ngai ve ila. Nau pian tha pângngaia piang, thla 3 (ni 90) chin kan hlamzuihtîr ringawt mai hi chu a Pathian thu zân lo a ni. Pathian thu chuan nu nau chhiat, thi saa piang pawh putar kum sâng dam nawn nèn kalna thuhmun tho tùrin a sawi lehnghâl si. Chuvàngin kohhran leh YMA hian hlamzuih chungchâng hi kan en that a hun a ni. Kum zabi 21-a chêngte tân ‘hlamzuih’ la neih reng hi a remchâng zêl em? Mihring nunna hlutzia (humanity) ngaihtuah pawhin a inhmeh tawh lo a ni.

Thulakna: Vanglaini