A Eng Nge Upa Zawk?

- Rev. Dr. Zairema

Linguist (tawng zir mi ) ka ni ve lo na a, ka hriat phak chinah chuan ‘tawng lam hahthlak chu lam hahdam zawkin kan thlak thin ’ a ni. Hei hi tawng tinah a dik awm e, tawng kalphung dikah pawm ta ila, a lam hahthlak zawk chu a lam hahdam ai chuan a upa zawk tihna a ni.

Tawng khat hmangho hi chhungkua an ni thin awm e, tawng dang deuh hmangte nen nupui pasal an inneih pawlh a, an fate chuan an nu awphawi an kai zel a, hmun hrangahte an awm a, kum za tam ral hnu chuan tawng a dang ta hle thin a ni. Burma-a Mizo an pem chiam kha a la rei lo hle, an zinga han kal chuan an titi kan man loh a tam mai. Kan awmna vela mite tawng kan hman belh zel a ni. Hualngo lam chuan an tawng chu Duhlian tawng chhuahna bul niin an sawi a, a dik ta ve ang. ‘Eng a? ’ kan tih chu ‘Zeng a? ’ an ti a; ‘eng ’ ai chuan ‘zeng ’ tih chu a lam a hahdam deuh, Zoramah pawh ‘zeng ’ ti an la awm nual; a lam hahthlak deuh zawk hi upa zawkah ka ngai. Duhlian tawng leh Hmar tawng chu a la inhnaih hle, ‘chuan ’ kan tih chu ‘chun ’ an ti a, a lam rik a hahdam hle. Kan tawng hmang hmasatuten ‘chun ’ lo ti thin sela, ‘chuan ’ tia kan thlak ka ring lo. Meiteiho chu keini aiin an tam a, hmanlai atangin hawrawp pawh an nei. Hnam naupang zawk kan ang hle, mahse ‘hming ’ kan tih hi a lam hahdam zawk ‘ming ’ tih an hmang a, he thu hman danah hi chuan kan hman dan hi a upa zawk ngei niin ka ngai.

Kan hriat phak ngeiah pawh hetiang hi sawi tur a awm. Hnam dang tawng kan han hmang ve a, an lam dan angin kan lam ve mai thei lo. School tih chu ‘sikul ’ kan tihsak a; ‘mistri police, bus ’ tihte chu a hahdam zawngin an lam a, ‘mitiri, pulit, basi ’ kan ti a. Kan tih than deuh hnu chuan an lam dan angin kan lam ve thei. Thingtlang kilkhawr deuha pitarten ‘raiver ’ tia an lam chu ‘draiver ’(driver ) ka ti thei ta. Mizoram hmar lamin thingfanghma an tih chu chhim lam chuan ‘nuhnun ’ an ti a, nu hnute ang a nih avanga hming pu a ni awm e. Lunglei bazaar leh thingtlang hmun tam takah chuan ‘hnunun ’ an ti, a lam a hahdam deuh.

Thu thenkhat chu a eng nge dik zawk hriat hran har kan nei nual. A lam hahthlak zawk chu a upa zawk a, a dik zawk kan ti thei ang. ‘Sinhlu ’ tih chu thenkhatin ‘sunhlu ’ an ti a, a then phei chuan ‘sulhlu ’ an ti. ‘Sin ’ tih ai chuan ‘sun ’ tih chu a hahdam deuh. Chuvangin ‘sinhlu ’ tih chu a dik zawk. ‘Balhla ’ tih ai chuan ‘banhla ’ tih a hahthlak deuh, chuvangin ‘banhla ’ tih hi a dik zawk a ni, ‘banria ’ te kan ti a, ‘balria ’ ti loin, hei hian ‘ban ’ tih chu a dik zawk tih a tilang chiang. ‘Changela ’ awm hi ‘changpat ’ kan ti a, leia awm hi ‘pangchat ’ kan ti tia hrilhfiah tum an awm a, pangchat tih hi a lam a hahdam deuhin a lang, chumi thu maiah chuan ka ngai.

Kan tawng chhuaka thu lam hahthlak kan tihhandam dan hi han chhui zel teh ang. ‘Bazarah a kal a ’ tiin kan ziak a, kan tawng ri takah chuan ‘kal a ’ kan ti ngai lo, tih tum hram ila chu kan ti thei, mahse a hahthlak hle, tihhahdam nan ‘kal-la ’ tiin kan lam thin. ‘Lala ’ tia kan ziak chu thenkhat chuan ‘Lalla ’ tiin an hming an ziak thin. Kan lam rik dan han ngaihthlak ngun chuan ‘i ’ ri hi a ri hnuhnung zawkah a bei tam zawk tih theih a ni. Chumi tilang chiang turin ‘l ’ ziak nawn lovin hetiang hian kan ziak thei ang: ‘Ka’-la ’. Hawrawp dang pawh chutiang bawk chu a ni. ‘I dam em? ’ tia ziak chi ‘I da’- mem? ’ tiin kan lam ri thin. ‘Ng ’ phei chu a hma lama mi nge a hnu lama mi tih hriat harsa hialin ‘ng ’ ri a hnuhnung lamah kan tiri chiang thian. ‘Eng a? ’ tih chu ‘E’ nga’ tiin kan tiri thin. ‘Eng e ’tia ziak tur nge ‘Eng nge? ’ ‘Nge ’ hi thil zawhna atan kan thu hman a ni a, ‘eng ’ tih nen thu hran hlauh a ni; chuvangin a hranga ziak tur a ni, ‘eng nge ’ tiin. Chutiang bawkin ‘Khaw nge ’ tia ziak tur. ‘Eng nge ni vei chu le ’ tihah hi chuan zawhna a awm lo a, ‘ng ’ ri kan suan phei mai niin a ngaih theih; chuvangin ‘Eng nge ’ tia ziak tur a ang hle, ‘E’-nge ’ tiin kan lam ri a ni.

U hma chiahah vowel awm sela, ‘Ka’-la’ kan tih angin ‘min hau a ’ tih chu ‘ha’-ua’ ti tur kan ni a, mahse u ri kan lam kim hman lo a, hmui kum chhoh thlah leh thuai a tul avangin u ri hnai ber v ti angin kan tiri thin. ‘Hau a ’ tih kan tum chuan kan ti thei, a hahthlak deuh.’Haua ’ ti loa ‘u ’ ri aia ‘v ’ ri puitling kan hman chuan kan lam rik dan tak chu ‘ha’-va’ ni tawh loin ‘haa-va ’ tia ziak theih a ni, ‘a ’ hi a ri sei ta tihna a ni. Kan rilruah chuan ‘u’ lam ri tel chuan kan inhria, ngaithlatu tan ‘u’ a ri tel lo. Thu dang kan ziak ang bawkin ‘min hau a ’ tia ziak mai tur a ni, lam hahthlak ti chuan ‘v ’ ziak tel lo mah ila an lam ri tel tho ang.

Hla phuahtuten thu lam nuam an lawr khawm thin a, an rem fuh loh chuan an hla chu a biboh an tihsak a. Ri hnih a kawpin kam hman chuan a ri hnuhnung lam uar kan ching bik. Hlaah chuan ‘arsi ’ tih chu ‘siar ’ an ti thin, ‘si ’ lam uar ai ‘ar ’ lam uar a awl, a hahdam zawk a ni. Hla tihahdam tur hi an zawng ngun hle a, a chang phei chuan thu awmze nei hranpa lote pawh an telh thin. Tawng dang atanga kan chhawm ni lo ‘hla thu ’ kan tihte hi kan tawng pangngai ai chuan a naupang zawk mai thei a ni.

U zawha v ri kan hmang thin hi han chhui deuh ila. Kan ‘aw ’ hi hawrawp pahnih ni mah se ri pakhat chauh chhinchhiah nan kan hmang. Kan o hi ri pahnih a ni a, hawrawp pakhat chauh kan hmang thung a, hei hian min tibuai thei fo. Hnam dang chuan kan ‘aw ’ hawrawp pahnih angin an hmu a, Thawnhawla tih chu Thanha-ula tiha chhiar an tum talh thin. Kan ‘aw ’ aiah ‘o ’ hi hmang ni ila, Thanhola tih chu an chhiar fuh mai ang, keini pawhin ‘Thanhawla ’ ti bawkin kan chhiar ang. Kan ‘o ’ hi ‘ou ’ tiin ziak ila, a rik dan chu a lang fiah awm e, ‘duh lo ’ tih chu ‘duh lou ’ tiin kan ziak ang. Tuna ‘lo vang ’ tia kan ziak thin hi ‘kal-la ’ tih ang chi bawk khan ‘lou-uang ’ kan ti a, u aiah v kan tihrik tak avangin ‘lo’-vang ’ tia ziak tur a ni awm e. V ri puitling kan hman chuan u ri kha kan paih ta a, ‘o ’(aw) ri chauh kan hmang ta. ‘Lo vang ’ tia kan ziak mi chhiar ngaithla ngun ila, ‘law vang  ’ tiin an lam ri a ni. Hawrawp v kan ban chuan ‘lo’ng ’ tia ziak tur kan ni, mahse ‘ou ’ ti puitling kan hmang lo a, ‘lawng ’ tiin kan ziak ber. ‘Lawm ni? ’ tia kan ziak chu ‘lou em ni ’ tih atang lak tawi a ni. Tichuan ‘lo vang ’ tia kan ziak thin hi thu dang kan ziak dan anga ziak a ni lo a, kan lam rik dan anga ziak a ni hek lo.

V kan lam ri tel hi a sual hranpa lo, a tihahdam a ni, ziakah erawh chuan telh tul lo a ni; telh lo mah ila thenkhat chuan v an lam ri tel tho ang. Dan naranin thu dang zawmtu a awm chuan a thua zirin v kan ziak tel lo fo. ‘Kan vela buh lak tur ’ tih hla tlar khat ‘I khawngaih lo em ni? ’ tia ziak a ni. Kan han sak chuan ‘law vem ni ’ ti deuh vekin kan sa. Tuna ziak kan chin dan pangngai hi chuan ‘I ei lohva i in loh chuan i dam thei lo vang a, i thi mai ang ’ tia ziak tur ni awm tak a ni, ‘loh a, ang ’ tia ziak mai tha zawk hlein ka hria. ‘Ka kal loh avangin ’ tiin kan ziak ber a, ‘avangin ’ tih hi ziak zawm turin kan lo inzirtir nghet tawh a, ‘atang ’, ‘ata ’ tihte nen hian. V tela kan ziak thin hi ziak dan tur dik tak ni se ‘lohva avangin ’ tia ziak awm tak a ni, mahse v ri lam nawn a hahthlak avangin ‘loh avangin ’ tiin kan lam ri a ni. Heta o hi a ri puitling ‘ou ’ angin kan lam kim. Chuvangin ‘avang ’ tiha ‘a ’ hi thu hma lama bei a ang zawk hle, ‘loha vangin ’ ‘vana tangin ’ tia ziak tur ni awm tak a ni.

Halleluia Chorus-a ‘Ro a rel ang ’ tihte phei chu v tihrik tel chi pawh a ni lo. Zaipawl fimkhur chuan an sa dik a, fimkhur lo erawh cuan ‘raw va rel ang ’ tiin an sa. ‘Lovah ei tur i keng em? ’ tih leh ‘Lo vah ei tur i keng em? ’ tih chu Mizo chuan kan hre hrang thei mai awm e, hnam dang Mizo tawng thiam vak lo tan chuan hriat hran a harsa hle awm e. Kan lam rik dan ang chiahin thu pahnih kan kawp chu kan ziak lo, a thumal ka ziak hrang zawk thin. ‘Lo ’ zawha ‘vin, vem, vang ’ tia kan ziak ta thin hi a tihahdamtu mai a ni a, thu dang kan ziak ang bawkin kan ziak mai tur a ni. Kan lam rik ang ngeiin kan ziak tur a ni kan tih erawh chuan, ‘I dam-mem? ’, ‘Ti law villa a tha law vang ’ tiin kan ziak tur a ni ang. A changa v ziak tel a, a changa ziak tel loh hi a mumal lo, telh lo mai ila a tha, ‘Ti lo ila a tha lo ang ’ tia ziak mai tur a ni. Hming ziakah erawh chuan a duh chuan belh rawh se, hming tawi takah phei chuan belh a tha zaw mai thei, ‘Hauva ’ tia ziak a tha ang, ‘Hava ’ ni loin.

A lam hahthlak zawk chu a upa zawk a, a dik zawk kan tilui tlat zel ang em? Pu Siamkima chuan ‘mi tam ber tawng hi tawng dik a ni mai ’ tiin a sawi uar hle a, grammar thu a sawi a ni awm e. ‘What is to do ’ tih chu Saptawng dik lo a ni tiin min zirtir thin, ‘What is to be done ’ tih tur an ti. Tunah chuan Sapho pawhin tawng dik angin an hmang ta hmiah hmiah mai. ‘Thingpui inna kan nei ang ’ tihte keini pawhin kan ching ta hle; han ngaihtuah deuh chuan kan thil eina chu kan ka emaw a ni, no atangin emaw kan in. Heng pawh hi tawng dikah kan pawm tan ta niin a lang.

A hmangtu an tam avang ringawta dik chuang lo a awm thei ang. ‘O ’ lam harsa ti ‘au ’ ti thinte nen awm ho ila, tam zawk ta se, an tih dan chu a dik zawk a ni mai dawn em ni ang? Kan tawng ka hloha an tawng kan hmang ta a nih ngawt si loh chuan a dik chuang lo ang.’Balhla ’ ti kan tam zawk avangin ‘Banhla ’ tih a dik lo ta lo e. Tawng hian awmzia a nei hrang hret hret bawk. ‘Hek ’ tih chu ‘dawta hek ’ tihna a ni thin a; kan chanchin mi dang hnena an sawiin, kan duh loh zawng a nih phei chuan, ‘min hek ’ kan ti ta thin a, ‘dawt ’ tih belh loh chuan a tira a awmzia pawh a phawk zo tawh lo.

Tawg tin hian thu pahnih lam kawp ziak dan tur thu-ah harsatna an lo nei theuh. Sapten ‘Come on ’ tia an ziah chu inauhna atan an hman chuan ‘cam-mon ’ tiin an lam ri, a thu mal mal kha a tira a nihna ang khan an ziak mai. Lam rik dan kherin an ziak lo, ‘Vanilla ice ’ tia an ziah chu ‘vanilla rice ’ tiin an lam a ni awm e. Lam rika kan chin viau pawh ni se, ziakah chuan mamal nei ila; ‘lo va ’ tia lam chu tam mah se, ‘lo a ’ tia lam duh ve tlat an awm bawk a; ‘lo a ’ tiin ziak mai ila. ‘V ’ kan ziah chuan kan lam ri ngei tur a ni, kan lam rik loh chuan lehkha chhiar thiam lo kan ni ang. ‘v ’ tel loa ziak hi a dik zawk ang, a lam a hahthlak zawk avangin a upa zawk pawh kan ti thei ang.

17^th May 1988

Thulakna: Thukhawchang Mi Pekte Hi by Rev. Zairema